1. Tổng quan
Tình trạng thừa cân, béo phì ngày càng gia tăng trên thế giới nói chung
và ở Việt Nam nói riêng. Thừa cân hay béo phì xuất hiện khi bạn sống
trong một cuộc sống tĩnh tại, ít vận động và ăn những thức ăn không cân
đối về mặt dưỡng chất trong một thời gian tương đối dài.
Những thức ăn không cân đối về mặt dưỡng chất khiến cho thừa cân hay béo phì có thể kể đến như: Những thức ăn có nhiều chất đường (các loại nước ngọt có gas, bánh ngọt, bánh snack…) và những thức ăn có nhiều chất béo (các món ăn tẩm bơ, phô mai, chiên xào với dầu mỡ…).
Tuy hàm lượng chất đường và chất béo cao, những món ăn kể trên lại
thiếu những chất dinh dưỡng cần thiết như vitamin và khoáng chất, thậm
chí thiếu cả những acid amin
và chất béo thiết yếu. Thành ra, người béo phì vẫn có khả năng suy dinh
dưỡng như thường. Điều này hoàn toàn trái ngược với cách suy nghĩ thông
thường, rằng thừa cân hay béo phì là do dư thừa dưỡng chất.
Chính vì vậy, thừa cân béo phì không phải là khỏe mạnh mà là một căn
bệnh cần được điều trị hẳn hoi. Thừa cân, béo phì kéo theo nhiều vấn đề
sức khỏe liên quan như bệnh tim mạch, tăng huyết áp, đột quỵ, tiểu
đường, đau và thái hóa xương khớp, tăng mỡ máu, gan nhiễm mỡ, viêm gan, thậm chí là ung thư…
khiến người bệnh bị giảm chất lượng cuộc sống cũng như tuổi thọ quý báu
của chính mình.
Mặc dù vậy, rất nhiều người thừa cân, béo phì vẫn chưa hiểu rõ bản
chất, rằng thừa cân, béo phì cũng là một căn bệnh cần phải điều trị càng
sớm càng tốt. Họ phó mặc cho căn bệnh tiến triển theo thời gian, cho
đến khi nhiều vấn đề sức khỏe nêu trên xuất hiện, làm giảm chất lượng
cuộc sống và khiến họ khó chịu. Khi đó họ mới quan tâm điều trị với biết
bao nhiêu khó khăn và tốn kém, nhưng không phải lúc nào việc điều trị
cũng đạt được kết quả theo mong đợi, cuối cùng họ phải chịu sống chung với những
biến chứng trong suốt quãng đời còn lại.
Thừa cân, béo phì thực sự là một căn bệnh nguy hiểm do sự chủ quan
của người bệnh. Cơ thể là một cỗ máy thích nghi tuyệt vời. Khi cơ thể
không còn khả năng tự điều chỉnh được nữa, các vấn đề sức khỏe dần xuất hiện. Bài viết này đề cập đến nhiều khía cạnh chuyên sâu, cũng
như những quan điểm mới nhất về căn bệnh thừa cân béo phì. Hy vọng có
thể giúp nâng cao nhận thức cho người bệnh, góp phần làm giảm tỉ lệ thừa
cân, béo phì trong cộng đồng.
2. Một số quan niệm
a. Điều trị thừa cân, béo phì có nghĩa là giảm cân:
Điều này chưa hẳn là hoàn toàn đúng. Chính xác hơn phải là giảm khối mỡ
thừa trong cơ thể (như mỡ dưới da, mỡ nội tạng), đồng thời duy trì
và/hoặc tăng khối cơ của cơ thể. Tăng khối cơ giúp cơ thể khỏe hơn, tiêu
thụ năng lượng
hiệu quả hơn, đốt mỡ nhiều hơn, mỡ khó tích trữ và len lỏi giữa các thớ cơ hơn, từ
đó tăng hiệu quả trong điều trị. Do vậy ở giai đoạn điều trị ban đầu,
cân nặng có thể không giảm hoặc giảm rất ít, vì khối mỡ giảm và khối
cơ lại tăng. Ở giai đoạn này, hiệu quả điều trị có thể thấy được qua sự
tái phân bố mỡ trong cơ thể như giảm số đo vòng eo, và/hoặc sự giảm tỉ
lệ mỡ dưới da và mỡ nội tạng. Ta có thể thấy được sự thay đổi của chỉ số mỡ dưới da và mỡ nội tạng thông qua máy quét sinh học.
b. Người bình thường hay nhẹ cân vẫn có thể có các nguy cơ sức khỏe của người thừa cân, béo phì:
Điều này đúng, vì đa số các vấn đề của người thừa cân, béo phì là do hậu
quả của sự thừa quá mức lượng mỡ trong cơ thể và hậu quả của sự dư thừa mỡ gây nên. Vì vậy, những người có cân nặng bình thường hay nhẹ cân mà có lượng mỡ
máu cao hay béo bụng thì cũng nên được xem như “thừa cân, béo phì” và cần
được điều trị tích cực để tránh các nguy cơ kể trên.
c. Điều trị thừa cân, béo phì rất khó và không hiệu quả:
Điều này không đúng vì đã có rất rất nhiều người thừa cân, béo phì ở
nhiều mức độ khác nhau đã được điều trị thành công. Phương pháp điều trị
phải khoa học, chi phí hợp lý và dễ tuân thủ nhất nhằm đạt hiệu quả cao
nhất. Vấn đề còn lại ở người bệnh là sự quyết tâm và tuân thủ chặt chẽ
chế độ ăn trong quá trình điều trị. Việc điều trị nào cũng cần phải có
thời gian, công sức và chi phí, điều quan trọng là bạn có muốn thay đổi sức khỏe
hay không.
3. Chế độ ăn cho người thừa cân béo phì
a. Năng lượng:
Phần lớn các chế độ ăn điều trị béo phì hiện nay là giảm năng lượng cung
cấp từ thức ăn. Có thể bạn được tư vấn hay được thiết kế một chế độ ăn
ít cơm hơn, ăn nhiều rau và thịt hơn? Chế độ ăn đó được thiết lập dựa trên sự cân bằng
năng lượng.
Một chế độ ăn giảm năng lượng 500 Kcal/ngày trung bình giúp giảm cân
khoảng 1kg/tuần. Điều này tương đương với giảm mỗi ngày khoảng 2,5 chén
cơm, hay 400g thịt, hay 2 muỗng canh dầu, hay 5 hộp sữa chua, hay 5 ly
sữa tươi… (hoặc giảm phối hợp các món ăn đó, mỗi thứ một ít). Chế độ ăn này khiến một số
người cảm thấy mệt mỏi, khó chịu, đói bụng dữ dội… nên cần phối hợp ăn thêm rau và uống đủ nước. Nếu không chịu được chế độ ăn giảm 500
Kcal/ngày thì có thể bắt đầu với chế độ ăn giảm 300 Kcal/ngày. Thực tế
chứng minh chế độ ăn này cũng có những hiệu quả nhất định, thích hợp với
người thừa cân, béo phì nhẹ.
Tuy nhiên, nếu như việc điều trị chỉ đơn thuần dựa vào giảm năng
lượng từ thức ăn, bạn gần như đang nắm trong tay sự thất bại. Bởi vì
việc điều trị không phải là phép tính với những con số. Ăn ít năng lượng
khiến cơ thể bạn đói bụng và mệt mỏi, bạn ít vận động hơn nên giảm năng
lượng tiêu hao. Mặt khác, cơ thể lại càng cố gắng hấp thu và sử dụng năng lượng sao
cho hiệu quả nhất, tăng cường tạo mỡ tích trữ năng lượng hơn. Tất cả
nhằm tạo ra sự cân bằng cho cơ thể. Sự tái lập cân bằng này diễn ra mạnh
mẽ đến nỗi một số người thừa cân, béo phì phải thốt lên “Tại sao tôi ăn
cực kỳ ít mà vẫn mập”. Đó không phải là lỗi của bạn, nếu chế độ ăn giảm
năng lượng không hiệu quả, thì hãy kết hợp thêm những phương pháp khác ở
những phần sau đây.
b. Chất đường:
Một số người nghĩ muốn giảm béo thì chỉ cần hạn chế chất béo. Họ không
biết rằng chế độ ăn hạn chế chất đường cũng đóng một vai trò quan trọng không
kém. Ăn quá nhiều chất đường khiến cơ thể không thể chuyển hóa hết chất
đường thành năng lượng để sử dụng mà chuyển hóa phần chất đường dư thừa
thành mỡ để tích trữ. Hạn chế chất đường là đúng nhưng vẫn chưa đủ. Một
miếng bánh quy nhỏ ăn vào cũng khiến cho lượng đường huyết tăng vọt,
lượng insulin tiết ra nhiều hơn giúp tế bào hấp thu dưỡng chất và tích
trữ năng lượng nhiều hơn.
Mấu chốt ở đây là ăn những thức ăn có chỉ số đường huyết thấp, hay
chính xác hơn là có tải đường thấp. Loại thức ăn này giúp đường được hấp
thu vào máu một cách từ từ, giúp đường huyết ổn định, không tăng quá
nhanh. Những thức ăn như thế thường là “nguyên vỏ, nguyên hạt”, ví dụ
như: Ta nên ăn gạo lức thay cho gạo thường, ăn cam nguyên tép thay cho uống
cam ép, ăn các loại đậu và hạt nguyên vỏ có thể ăn được thay cho bánh
snack. Không ăn hoặc hạn chế ăn tối đa đối với những thức ăn có chỉ số đường cao,
những thức ăn cung cấp năng lượng rỗng (chỉ cung cấp chất đường mà không
cung cấp vitamin và các chất dinh dưỡng khác) như: Nước ngọt,
bánh ngọt, kẹo, mứt…
c. Chất béo:
Đa số những người muốn giảm cân thường hạn chế chất béo tối đa. Họ không
ăn thịt mỡ, không ăn những món ăn chiên xào, họ uống các loại sữa tách
béo... Nhưng không hiểu sao việc giảm cân cũng không có kết quả. Họ không
biết rằng chất béo có cả trong thịt nạc, trứng, phô mai, mè… do đó việc
ăn nhiều thịt trong quá trình giảm béo cũng khiến việc điều trị kém
hiệu quả. Mặt khác, không ăn nhiều chất béo cũng khiến cho cơ thể cảm
thấy thiếu thốn (vì chất béo cũng là dưỡng chất cần thiết cho cơ thể).
Do đó, cơ thể tăng cường tổng hợp chất béo để bổ sung nguồn thiếu hụt
đó. Vì chất đường cũng được hạn chế trong quá trình điều trị, cơ thể
buộc phải sử dụng chất đạm dự trữ trong cơ thể để tạo chất béo. Nguồn
chất đạm bị sử dụng chủ yếu ở cơ, nên các cơ bắp bị mất đạm trở nên teo
và yếu đi khiến cho cơ thể mệt mỏi, nhưng lượng mỡ trong cơ thể không hề
giảm, thậm chí tăng thêm. Vậy phải làm thế nào cho đúng?
Điểm mấu chốt ở đây là chỉ hạn chế ăn chất béo nguồn gốc từ động vật.
Nhưng chất béo có nguồn gốc từ các loại cá nước biển sâu như cá hồi, cá
trích, cá thu, cá ngừ, cá mòi… và chất béo có nguồn gốc từ thực vật như dầu mè,
dầu ô liu, dầu đậu nành…(trừ dầu cọ và dầu dừa) lại tốt cho sức khỏe,
vì nó chứa nhiều axit béo không no. Ta có thể sử dụng chất béo loại này ở
mức độ vừa phải (vì ăn nhiều, thừa năng lượng lại tăng cân). Các axit
béo không no thuộc nhóm chất béo chưa bão hòa ví dụ như: Omega-3,
Omega-6, Omega-9… trong đó Omega-3 rất quan trọng trong việc điều trị kháng viêm hệ thống ở người thừa cân béo phì, giúp giảm cholesterol máu…
d. Chất đạm:
Rất cần thiết để duy trì khối cơ bắp cơ thể. Nên hạn chế ăn thịt bò và thịt heo... có nhiều mỡ, nên ăn các loại thịt chứa
ít mỡ như thịt lươn, thịt ếch, thịt cá… Các loại đạm từ thực vật như đậu
phụ, bột đạm từ đậu nành… là nguồn đạm rất tốt trong quá trình điều trị
do có hàm lượng chất đạm cao và ít chất béo. Tránh ăn da và phủ tạng
động vật các loại vì chứa tỉ lệ chất béo cao, đạm thấp.
e. Vitamin và khoáng chất:
Ở người thừa căn, béo phì, việc điều trị ăn kiêng khiến cơ thể không
nhận được đủ lượng vitamin và khoáng chất hàng ngày cho cơ thể. Vitamin
giúp duy trì các hoạt động chuyển hóa bình thường của cơ thể (tham khảo
thêm vai trò của từng loại vitamin). Đặc biệt là vitamin B1 có vai trò trong việc chuyển
hóa chất đường thành năng lượng, thiếu nó, cơ thể chuyển hóa đường thành
mỡ dự trữ khiến việc điều trị khó khăn hơn hoặc thậm chí không có kết
quả. Trong một phác đồ giảm cân hay giảm béo một cách khoa học, chế độ
ăn bổ sung các thực phẩm giàu vitamin và khoáng chất là điều không thể
thiếu. Chuyển hóa trong cơ thể bình thường giúp cơ thể cân bằng, thoải
mái và khỏe mạnh, việc điều trị sẽ hiệu quả hơn.
d. Nước:
Nước rất cần thiết cho tất cả mọi đối tượng, trong điều trị giảm cân,
giảm béo cũng vậy. Nước là môi trường để các hoạt động chuyển hóa các
chất dinh dưỡng diễn ra. Do đó nên thường xuyên uống đủ nước. Nhu cầu
nước của một người bình thường khoảng 50 kg là 2 lít nước/ngày. Một số
thực phẩm, thuốc giảm cân trên thị trường giúp lợi tiểu, do đó việc giảm
cân chủ yếu dựa trên sự giảm lượng nước trong cơ thể. Cách điều trị đó
không khoa học vì điều trị giảm cân, giảm béo phải là giảm mỡ chứ không phải là giảm nước cơ thể.
Uống nước đúng cách là uống từ tốn theo từng ngụm, uống ngay cả khi cơ thể
không khát. Luôn mang theo chai nước bên mình nếu có thể. Ghi nhận tổng
lượng nước uống hàng ngày trong quá trình điều trị.
4. Vận động cho người thừa cân, béo phì
Vận động là sự kết hợp cần thiết cho người thừa cân, béo phì nhằm tăng
năng lượng tiêu hao, giúp duy trì và tăng khối cơ trong cơ thể. Ích lợi của
việc tăng khối cơ đã được đề cập ở phần trên. Sự vận động nên bắt đầu từ
cường độ nhẹ đến nặng, thời gian từ ngắn đến dài theo lịch trình phù
hợp. Những người thừa cân, béo phì có các vấn đề về đau nhức xương khớp
hay đau cột sống hay những người không thể tự vận động cần có chế độ
tập luyện riêng dưới sự hướng dẫn của chuyên gia. Vận động ít nhất 3
ngày/tuần, hơn 30 phút/ngày. Mức độ hiệu quả nhất là người tập gắng hết
sức trong thời gian lâu nhất có thể.
5. Kết luận
Sự phối hợp nghiêm túc tất cả các giải pháp nêu trên sẽ cho kết quả
tuyệt vời. Thay đổi sức khỏe ở người thừa cân, béo phì là thay đổi cả về
thói quen trong ăn uống: Ăn uống lành mạnh có lợi cho sức khỏe, và
thay đổi cả lối sống: Một phong cách sống năng động, thể dục thể thao.
Sự thay đổi này lúc đầu sẽ khó khăn đối với một số người, nhưng một khi
bạn ưu tiên sức khỏe lên hàng đầu, bạn sẽ có kết quả như mong muốn.
Vấn đề cốt lõi, xuyên suốt trong quá trình điều trị chính là những
bữa ăn lành mạnh, cân đối và đầy đủ về mặt dưỡng chất. Nó giúp cho cơ
thể phát triển cân đối, hoạt động hiệu quả. Nó giúp cơ thể luôn ở trạng
thái cân bằng và khỏe mạnh nhất.
Admin